تاریخچه نقش فرش

در این مقاله از  بازار مبلمان و فرش شاکر  قصد داریم درباره تاریخچه نقش فرش صحبت کنیم. پیشینه بافت فرشهای اولیه در جهان به زمان بعد از غارنشینی باز می‌گردد. زیرا در آن دوران انسان به تقلید از پرندگان سعی نمود با تنیدن الیاف نرم گیاهان به همدیگر مانند سبدبافی و حصیربافی، زیراندازهایی برای خود تهیه نماید. پس از شکار حیوانات و دسترسی به پوست و پشم آنها زیراندازها اندکی نرم‌تر شد.

حفاری باستان‌شناسان نشان می‌دهد که بافت «بوریا» از نی‌های منطقه بین‌النهرین، از هزاره پنجم و چهارم قبل از میلاد متداول بوده و بافت گلیم تا سده پانزدهم قبل از میلاد به مرحله بالایی از تکامل رسیده بود. از بافت نخستین قالی یا قالیچه اطلاع دقیقی در دست نیست زیرا الیاف قالیچه بر اثر رطوبت و هجوم حشرات آسیب‌پذیر بوده و از بین می‌رود. اما بنابر ماده اولیه قالیچه یعنی پشم، گمان می‌رود ابتدا قبایل چادرنشین آسیای مرکزی که شغل عمده آنها گله‌داری بوده، به بافتن فرش مبادرت نموده باشند. با شهر فرش شاکر همراه باشید.

تاریخچه نقش فرش از دوره قاجاریان به بعد

قاجاریان در اوایل قرن سیزدهم بیرحمانه زندیان را از صفحه تاریخ حذف کردند و دست به کار احیا و وحدت کشور شدند. آن ها تهران را پایتخت خود قرار دادند و دوره خدمت و رونق تازه ای وجود آوردند. هنرها تحت سرپرستی بهتری قرار گرفتند و قالیبافی نیز (بتدریج) جان تازه ای یافت.

زندگی پرشور و تجمل دربار قاجاری در پرده های رنگارنگ بزرگ بازتاب یافت و در بیشتر آنها نقوش قالیها به تصویر درآمدند. در این دوره قالیهای خراسان خوش درخشیدند و توجه بسیاری به آنها جلب شد. قاین، درگز، و بیرجند، از مراکز عمده و معروف قالیبافی در سده سیزدهم هجری قمری به شمار می آمدند. بر طبق گزارش کمپانی هند شرقی در سال 1790 میلادی (1205 هـ .ق) که می کوشید تا پس از چند دهه متارکه ی معاملات، از نو روابط تجاری خود را با ایران برقرار سازد نوشته شده است:

«قالی خراسان که به خاطر تابناکی رنگ ها و برتری بافتش به حق در سراسر جهان مقامی شامخ یافته، اکنون هر چند بیشتر مورد تقاضای اروپاییان قرار گرفته است».

البته به نظر می رسد قاجاریان در اوایل توجهی نسبت به قالیبافی نشان نمی دادند. حتّی مرکز بزرگ قالیبافی شهری همچون کاشان و اصفهان که از این بابت در دوره صفوی رونق شایان یافته بودند آن زمان دچار انحطاط گردیدند. فقط خراسان در مقام معتبر باقی ماند و کرمان نیز در سطحی ولو اندک و نازلتر به بافتن قالی های خود ادامه داد. اما در پایان سده سیزدهم هجری قمری با افزایش ناگهانی تقاضای اروپاییان برای قالیهای ایران آن هم به مقدار زیاد باعث گردید تا فرش ایران احیاء گردیده و در همه جا مقدمات تولید انبوه و متعاقباً توجهات دولتمردان فراهم گردد.

در واقع از دهه آخر قرن سیزدهم هجری قمری آن هنگام که صادرات فرش ایران بنا به تقاضای غرب برای اولین بار از تبریز آغاز شد، فرش ایران به مرحله دیگری قدم نهاد که اهمیت آن در تجارت و درآمد ارزی امروز ایران انکار ناپذیر است. از همان زمان که اولین محموله های فرش ایران در زمان ناصرالدین شاه از طریق تبریز به ترکیه صادر شد. وقوع این حادثه آنچنان مهم بود که در اولین کارت پستالهای ایرانی در دوران قاجار لحظه شکوهمند عدل بندی و حمل فرش توسط تجار تبریزی منعکس شد و به عنوان اخباری مهم به اقصی نقاط دنیا ارسال شد.

فرش در زندگی و فرهنگ اجتماعی ایرانیان در اواخر دوره قاجار چنان اهمیت و حرمتی یافت که بازتاب آن را هم در نقاشی ها و مهمتر از آن هم در عکسهای قاجاری می توان دید. آن گونه که فرش عنصر تزیینی و لازم الحضور در تمامی مجالس و اجتماعات گردید و به همین روال بر روی عکسهای قاجار می توان تعداد بیشماری از فرش های آن عهد را دید. در تعداد زیادی از عکس های دوران قاجار که مربوط به اجتماعات و حتی شخصیت ها است.

انواع طرح و نقشه در فرش ایرانی

بته جقه

بته جقه، سرو خمیده ای که نشانه عفت ایرانیان است، همواره به تاریخ هنر سنتی و تزیین انواع صنایع دستی به ویژه پارچه، فرش، کاشی، سفال، روسری، منسوجات، خاتم، تشعیر و زربافی، ترمه و پته سهم زیادی دارد. این محصول دارای اندازه ها و شکل های مختلف است.

سر خمیده این سرو نیز نشان از تواضع دارد. طرح‌های الهام‌گرفته از گل‌ها در زمان ساسانیان و بعد از آن صفویه ایجاد شد و دوره‌های قاجار و پهلوی سبک‌های اصلی منسوجات ایرانی را به وجود آوردند. در آن روزگار، نشان و جواهرات پادشاه، علاوه بر تاج و لباس دربار، از طرح بته جقه برای تزئین منسوجات عمومی استفاده می شد.

اولین مردمان نژاد آریایی در کنار هم در جنوب آسیا و فلات ایران شکوفا شدند، جایی که در نهایت شباهت های زبانی، فرهنگی و حتی مذهبی بسیاری داشتند. دین مردم ایران باستان زرتشتی بود. برخی از کارشناسان معتقدند که آیین زرتشتی یکی از اولین تأثیرات تاریخی بر طراحی درخت سرو بته جقه به عنوان نماد مذهبی باستانی بوده است. اما اولین طرح های واضح و متمایز از آنچه ما بته جقه می نامیم را می توان در طرح هایی از دوره ساسانیان مشاهده کرد.

در دوره قاجاریه، بته ها بیشتر به بته میری یا سرابندی شباهت دارد و اثر رابطه متقابل سرو و نگاره ها معروف به بته جقه را نمایان می سازد . این سرو در ابتدا به صورتی بوده که باغی را در خود جای می داده است و حالت درونی برونی آن و رابطه محیطی و محاطی آن کم کم تغییر کرده و به صورت بته جقه ای در آمده است.

انواع بته جقه:

کتیبه های بته جقه برای نقاشی روی پارچه، قالی بافی، ترمه بافی و گلدوزی استفاده می شود. هر طرح بته جقه نام خاص خود را دارد و در نتیجه برای کشیدن بته جقه باید نام این طرح ها را بدانید. از پرطرفدارترین انواع بته جقه می توان به بته خرقه ای، بته جقه ای، بته میری، بته کاجی، بته افشار، بته بادامی، بته شاخ گوزنی، بته جقه خشم و صلح، بته هشت پر و طرح های خام طاووس برای نقاشی اشاره کرد.

انواع و اقسام بته‌جقه که در متن و حاشیه فرش به کار می‌رود که هر یک به گونه‌ای شیوه یافته‌اند که عبارتند از: بته میری، بته قلمکار، بته خرقه‌ای، بته کردستانی

طرح‌های آثار باستانی و ابنیه اسلامی

این طرح‌ها از ساختمان‌ها و کاشی کاری‌ها و اشکال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاریخ طراحان فرش در طرح‌های اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرح‌های فرعی را به وجود آورده‌اند. معروف ترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، سردر امام زاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری(ایوان مدائن)، و زیرخاکی.

طرح‌ شاه عباسی

اساس کلیه طرح‌های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. در این طرح‌های گل‌های شاه عباسی به همراه بندهای ختائی و گاه تلفیق آنها با اسلیمی‌ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارایه می‌دهند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از لچک ترنج شاه‌عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و …

طرح افشان

در اين طرح كليه بندها و نگاره‌های فرش پيوستگی و ارتباط كاملی دارد. به نحوي كه به نظر مي رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پايان آن قلم از كاغذ برنداشته و يك ارتباط مداوم بين قسمت‌های مختلف نقش به وجود آورده است.

به عبارت ساده تر همان گونه كه از نام نقوش اين گروه پيداست، تمامی گل و برگ‌ها و بندهای موجود در طرح ،در متن فرش پراكنده و افشان شده‌اند. طرح‌های افشان اصولاً به گونه‌ای طراحي مي‌شوند كه هيچ يك از گل و برگ‌ها قرينه نداشته و اصول قرينه نگاری در آن وجودندارد. افشان دسته گلي ، افشان حيوان دار، افشان ترنجي ، افشان ختايی و… انواعی از اين طرح می‌باشد. مشاهده طرح های افشان بیشتر

کلام آخر

در این مقاله از  بازار مبلمان و فرش شاکر، درباره تاریخچه نقش فرش صحبت کردیم. ایران پیشرو ترین کشور در زمینه فرش، در دنیاست. زیبایی سحرانگیز رنگ و نقش فرش های ایران به گونه ای است که می توان گفت والاترین جایگاه را در میان هنرهای مردمی دارد. حضور و بقای فرش در گذار تاریخ فلات ایران، همواره تجلی‌گر بخشی از فرهنگ و هنر ساکنان روستاها، شهرها و مردمان عشایر و قبایل آن محسوب می‌گردد.