فرش دستباف ایرانی

در این مقاله از  بازار مبلمان و فرش شاکر  قصد داریم درباره فرش فرش دستباف ایرانی و تاریخچه آن صحبت کنیم.

قالی یا فرش نوعی گستردنیِ بافته شده از الیاف پنبه، پشم و در بعضی موارد ابریشم است که معمولاً برای پوشش زمین به‌کار می‌رود. به دست‌بافته پرزدار و گره‌دار، قالی گفته می‌شود. از آن‌جا که قالی و فرش، بیشتر اوقات نقش‌های زیبا بر خود داشته‌اند، امروزه به جنبه تزئینی آن نیز توجه می‌شود. در نیمه دوم سده پانزده میلادی و در دوران صفوی، فرش از حالتی روستایی به هنر پیشرفته درباری تبدیل شد. با شهر فرش شاکر همراه باشید.

پیشینه فرش دستباف ایرانی

بافت فرش های اولیه در جهان به زمان بعد از غارنشینی باز می‌گردد. زیرا در آن دوران انسان به تقلید از پرندگان سعی نمود با تنیدن الیاف نرم گیاهان به همدیگر مانند سبدبافی و حصیربافی، زیراندازهایی برای خود تهیه نماید. پس از شکار حیوانات و دسترسی به پوست و پشم آنها، زیراندازها اندکی نرم‌تر شد.

حفاری باستان‌شناسان نشان می‌دهد که بافت «بوریا» از نی‌های منطقه بین‌النهرین، از هزاره پنجم و چهارم قبل از میلاد متداول بوده و بافت گلیم تا سده پانزدهم قبل از میلاد به مرحله بالایی از تکامل رسیده بود. از بافت نخستین قالی یا قالیچه اطلاع دقیقی در دست نیست زیرا الیاف قالیچه بر اثر رطوبت و هجوم حشرات آسیب‌پذیر بوده و از بین می‌رود. اما بنابر ماده اولیه قالیچه یعنی پشم، گمان می‌رود ابتدا قبایل چادرنشین آسیای مرکزی که شغل عمده آنها گله‌داری بوده، به بافتن فرش مبادرت نموده باشند.

بررسی بافت فرش در دوره های مختلف

هخامنشی:

فرش های دوران هخامنشی، اولین و قدیمی ترین فرش های دستباف بر جای مانده در تاریخ در جهان هستند. البته در اصل باید بگوییم فرش. چرا که یک فرش از این دوره به جای مانده است به نام پازیریک.

ر واقع فرش پازیریک، یک فرش دستباف و قدیمی ایرانی است که به گفته ی محققان و متخصصان، بر اساس طرح و نقش هایی که بر روی آن نقش بسته است نشان دهنده ی تخت جمشید است و ثابت می کند که این فرش در عصر هخامنشی، بافته شده است.

در دوران باستان، یونانیان به فرش های بابلی و فرش های دوران هخامنشی علاقه ی زیادی داشتند و برایشان ارزش زیادی قائل بودند. از آنجایی که در آن دوره، فرش ها به راحتی به دست نمی آمدند از ارزش زیادی برخوردار بودند. البته مردم آن دوره علاقه مند به قالی های کرکی ساردی بودند. تا قبل از پیدایش فرش پازیریک، تنها مدرک مصوری که از فرش در جهان وجود داشت مربوط به تصویر فرشی است که بر روی تخته سنگی در نینوا کشیده شده است. اما پیدا شدن یک فرش دو متری قرمز رنگ در مناطق سیبری، همه را شگفت زده کرد.

این فرش توسط باستان‌ شناس روس به نام سرگی رودنکو، در سال 1328 دره پازیریک پیدا شد و به همین دلیل نام این فرش را پازیریک نهادند. این فرش که قدیمی ترین فرش جهان محسوب می شود در یک گور یخ زده ی یکی از فرماندهان عصر سکایی در کنار سایر اشیاء باستانی پیدا شد. به گفته ی محققان روسی، این فرش متعلق به دوران هخامنشی است و بیش از 2400 سال، قدمت دارد.

در سال 1949 میلادی، زمانی که سرگی رودنکو در گورهای اقوام سکایی در دره ی پازیریک، در شمال کوهستان آلتایی که در جنوب سیبری مرکزی قرار دارد مشغول کاش بود اولین فرش دوران هخامنشی را پیدا کرد. این دره از نظر باستان شناسان، بسیار غنی است. علاوه بر نقوشی که بر روی این فرش قرار دارد، از آنجایی که در دوره ی هخامنشیان، تمام کشورهایی که در حال حاضر، در شمال ایران قرار دارند تحت سلطه ی هخامنشیان بودند احتمال اینکه این فرش یکی از فرش های دوران هخامنشی است قوی تر شد.

سرمای سیبری سبب شد که بخش اعظم این فرش، سالم باقی بماند. این فرش که از برجسته ترین فرش های دوران هخامنشی است یک قالی دو متری و مربع شکل است. بخش مرکزی این فرش، دارای ستاره های هشت پر است که به طور استادانه ای، در کنار هم بافته شده اند. این فرش، پنج حاشیه با عرض های متفاوت، دارد.

حاشیه ی اول این فرش، نقشی از یک جانور افسانه ای که تنه ی شیر با سر پرنده است می باشد، حاشیه ی دوم، نقشی از گوزن های شمالی است که پشت سر هم از راست به چپ، حرکت می کنند. حاشیه ی دیگر این فرش که جالب ترین حاشیه و نقش این فرش به شمار می رود مربوط به یک ردیف، سوار است که اسب های آن ها دارای همان ساز و برگی هستند که در تندیس های آشوری دیده می شود. این سربازها به حالتی موقر، پشت سر هم و بر خلاف جهت گوزن ها در حرکت هستند.

اگر این فرش را به عنوان قدیمی ترین فرش ایرانی بدانیم قدمت قالی بافی ایران به 500 سال قبل از میلاد مسیح یعنی 2 هزار سال پیش برمی گردد. در حال حاضر فرش پازیریک که یک اثر کاملا هخامنشی است در موزه ی آرمیتاژ سن پترزبورگ روسیه نگه داری می شود.

صفوی:

فرش صفوی نقطه اوج طرح و بافت فرش ایران تحت حمایت سلسله صفوی بوده‌است. تاثیر نقاشی در تصویرگری فرش در قرن (9 ه. ق) بیانگر سنت فرش بافی پیشرفته است، در فرش‌های صفوی چه آن‌هایی که تولید دربارند، و چه آن‌هایی برای عرضه در بازار باقته شده‌اند، می‌توان در آن‌ها ذوق وسلیقه درباری را تشخیص داد.

این فرش‌ها که در کارگاه‌های قصر شاهی با دستگاه‌های شهری و روستایی بافته می‌شدند. هیچ نمونه‌ای از فرش‌های ایلاتی و عشایری به جا نمانده است.

با مطالعه طرح و الگوهای به کار رفته در سفالینه‌های شوش هزاره چهارم وسیلک هزاره اول قبل از میلادئ در مقایسه با قدیمی‌ترین دستبافته‌ها و منسوجات باقفی مانده عناصر ساده و شکسته در ترکیب و سازمان دهی‌های سفال‌ها و دستبافته‌ها نقش اساسی داشته‌است. تکرار نقش مایه‌ها و الگوها که پیروی از مسائل اعتقادی وآیینی دیده می‌شود مهم‌ترین نمونه نقش پردازی مکرر پرندگان و چهار پایان در بدنه و روی گردن ظرف که مسائل آب خواهی و در مواردی جادو ربط دارد. همین نقش‌ها بعدها درترنج‌ها و حاشیه دستبافته‌های ایلیاتی به کار می‌روند.

پهلوی:

در دوران معاصر و با روی کار آمدن پهلوی‌ها، بساط شرکت‌های اروپایی و چندملیتی در ایران برچیده شد. همچنین هنرستان‌های فرش‌بافی و مدارس قالیبافی بسیاری تأسیس شدند. هم‌زمان با این اتفاقات بود که شرکت سهامی فرش ایران هم تأسیس شد.

حالا دیگر فرش ایرانی برای خودش شناسنامه اصیلی داشت و یکی از تجارت‌های پول‌ساز کشور تلقی می‌شد. تا همین امروز هم نقش و نگار قالی ایرانی در هیچ‌کدام از کشورهای جهان پیدا نمی‌شود. هنر فرش‌بافی را می‌توان هنری منحصراً ایرانی دانست.

کلام آخر

در این مقاله از بازار مبلمان و فرش شاکر، درباره فرش دست بافت ایرانی و تاریخچه آن صحبت کردیم. اگر در کشوری قالیبافی رواج پیدا کرده،‌ حتماً پیشینه و نشانی از ایرانیان را می‌شود در آن پیدا کرد؛ مانند هندوستان و چین که وام‌دار هنرمندان قالیباف ایرانی هستند و هرگز نتوانستند به گرد پای ایران در این هنر منحصراً ایرانی برسند.